भाग ७ - Mental Heuristics and Biases - Part I

मागील पोस्टमधील ठळक वैशिष्ट्ये : 

Power of Compounding चं तत्व समजणं आणि मान्य करणं हे व्यवहारज्ञान सोपं आहे पण निर्णय घेताना भावनांवर नियंत्रण ठेवणं सहजसाध्य नाही. म्हणूनच फार कमी गुंतवणूकदार संपत्तीनिर्मितीत यशस्वी झाल्याचं दिसतं

ह्या निर्णयक्षमतेतील गोंधळ आणि त्यामागील कारणे हेच आजच्या भागात आपण पाहणार आहोत पण तत्पूर्वी पुन्हा एकदा वाचकांना नमूद करू इच्छितो, मागील आठवड्यातील, Delayed Gratification आणि आजचा Mental Heuristics and Biases ह्या विषयांची संपूर्ण व्याख्या मानसशास्त्राच्या अभ्यासातूनच होऊ शकते. Power of compounding च्या संकल्पनेद्वारे संपत्तिनिर्मिती साधतांना आपल्या सदोष निर्णयक्षमतेमुळे त्यात अडथळे निर्माण होतात आणि म्हणूनच मी ह्या विषयांची किमान तोंडओळख करून देण्याचा प्रयत्न करत आहे

========================================================================

'Mental Heuristics and Biases' -

आपला मेंदू दिवसभरात प्रचंड माहितीसाठ्याची नोंद घेत असतो, परंतु आपल्या मेंदूचा जागरूक भाग एका वेळी एकाच गोष्टीवर लक्ष केंद्रित करू शकत असल्यामुळे बऱ्याच वेळेला पटकन निर्णय घेताना शॉर्ट कट मारले जातात. एखाद्या समस्येवर उपाय शोधताना आपला मेंदू असा वागतो खरा आणि ह्या नकळतपणे मारल्या जाणाऱ्या शॉर्टकट्सना 'Heuristics' असं म्हणतात.

ह्या Heuristics मूळे दैनंदिन जीवनात कार्यक्षमतेने निर्णय घेण्यास आपल्याला मदतच होते पण ती 'पुरावासिद्ध' (Full Proof) प्रक्रिया नाही, त्यात बऱ्याच वेळेला तर्कविसंगत त्रुटी राहतात आणि त्याचाच परिणाम स्वरूप आपल्या मेंदूत एखाद्या विषयाच्या आकलना विषयी पूर्वग्रह/दु:षाग्रह तयार होतात ज्याला Cognitive Biases असं म्हणतात

वेळेचं बंधन, एखादया समस्येचा जटिलपणा किंवा संदिग्धता ह्याचा आपल्या निर्णयक्षमतेवर प्रभाव असतो. मानवी मेंदू ह्या शॉर्ट कटस् (Heuristics) वर अवलंबून असण्याचे, मानसशास्त्रज्ञांनी मांडलेले काही सिद्धांत आपण खाली पाहूया

1.पर्यायी संबंध लावणे - जटिल आणि अवघड प्रश्नाला सोप्या आणि मिळत्या जुळत्या प्रष्णांशी सांगड घालून चट्कन निर्णयाप्रत येणे

2.प्रयत्न कपात - उपलब्ध पर्यायांपैकी योग्य तो पर्याय निवडतांना प्रत्येकाचे फायदे-तोटे तोलूनमापून घेण्यासाठी घ्याव्या लागणाऱ्या बौद्धिक कष्टाचा संज्ञानात्मक आळस (Cognitive Laziness) असल्यामुळे आपण हे शॉर्टकटस् मारत असतो

3.जलद आणि काटकसर - बऱ्याच संदर्भांमध्ये काटकसरीने आणि जलद निर्णय घेतानाही मानवी मेंदू ह्या शॉर्ट कटस्चा वापर करतो

Mental Heuristics (शॉर्ट कट्स) चे काही मर्यादित प्रकार खाली पाहूया,

1.Availability Heuristics - (उपलब्धता शॉर्ट कट) - एखादी गोष्ट चुटकी सरशी आठवल्या जाण्याच्या क्षमतेचा ह्या निर्णयप्रकारात अंतर्भाव होतो.निर्णय घेताना एखाद्या गोष्टीशी साधर्म्य सांगणारी काही उदाहरणे आपल्याला चटकन आठवतात.अशी उदाहरणं आपल्या स्मरणशक्तीत सहज उपलब्ध असल्यामुळे त्याच्या परिणामस्वरूप म्हणून घडलेल्या गोष्टीं सार्वजनिक आयुष्यात वारंवार घडतात अशीच आपली समजूत होऊन जाते

उदा: तुम्ही विमानाने कुठे जाणार असाल आणि अचानक तुम्हांला नजीकच्या काळात घडलेले विमानअपघात आठवले की तुम्ही विमानप्रवासा टाळून आगगाडीने जाण्याचा निर्णय घेता, विमानअपघाता बद्दलचे विचार सहज तुमच्या स्मरणशक्तीत उपलब्ध असल्यामुळे वास्तवापेक्षा विमान अपघात वारंवार घडतात असं तुमचा मेंदू मानू लागतो

2. Representativeness - (प्रातिनिधिक/निदर्शक) - ह्या निर्णयप्रकारात वर्तमानात घडणारा एखादा प्रसंग किंवा घटना ह्याची मेंदूतील एखाद्या प्रातिनिधिक मानसिक नमुन्या बरोबर तुलना केली जाते.एखाद्या व्यक्तीची विश्वासार्हता ठरविताना तुम्ही त्याच्या पैलूंविषयी नकळतपणे तुमच्या मनातल्या ठराविक मानसिक नमुन्या बरोबर तुलना करून पाहता

उदा: एखाद्या कनवाळू वृद्ध महिलेला पाहिल्यावर तुम्हांला तुमच्या आजीची आठवण येते आणि चट्कन ती महिला तुम्हांला दयाळू, सौम्य आणि विश्वासार्ह वाटू लागते

3.Affect - परिणाम - ह्या शॉर्टकट प्रकारात सध्याच्या घडीला (चालू वर्तमानात) तुमच्या भावनांवर कुठल्या गोष्टींचा प्रभाव आहे त्याअनुषंगाने निर्णय घेतले जातात 

उदा: संशोधनाने हे दाखवून देण्यात आलं आहे की तुम्ही सकारात्मक मूडमध्ये असताना जेव्हा निर्णय घेता तेव्हा जोखीम कमी आणि फायदे अधिक असंच चित्र दिसतं पण विरुद्धार्थाने जेव्हा तुम्ही नकारात्मक भावनेच्या प्रभावाखाली असता तेव्हा फायद्यांऐवजी एखाद्या निर्णयाच्या संभाव्य जोखमींकडे आणि वाईट परिणामांकडेच लक्ष केंद्रित केलं जातं

======================================================================

पुढील भागात : ह्याच विषयातील 'Biases' - (पूर्वग्रहदूषित) बद्दल तपशिलात जाणून घेऊ 

धन्यवाद 🙏, 

Happy Investing💐